De Hogeschool Utrecht verlaat binnenkort het monumentale halfronde gebouw aan de Oudenoord 330. Het werd in 1954 gebouwd voor levensverzekeringsmaatschappij Concordia, opgericht voor en door katholieke arbeiders. Aan de destijds nieuwe ‘kantoorboulevard’ Oudenoord waren meerdere rooms-katholieke vakorganisaties gevestigd. Concordia bleef van deze ‘zuil’ als laatste over en slokte de andere gebouwen op. Het markante pand met beeldengroep is nu een monument, maar wat brengt de toekomst?
Kort voor de Tweede Wereldoorlog begon de aanleg van de Sint-Jacobsstraat en Oudenoord als brede noordelijke uitvalsweg met moderne kantoren en portiekwoningen. Als een van de eerste kantoorpanden werd in 1940 het Huis van de Arbeid geopend: een gezamenlijk onderkomen van het Rooms Katholieke Werkliedenverbond en allerlei zusterorganisaties, zoals de Centrale Volksbank en verzekeringsmaatschappij Concordia.
Concordia
Maatschappij Concordia was in 1907 in Zeist opgericht als vereniging zonder winstoogmerk, uitsluitend voor leden van rooms-katholieke vakbonden — een exponent van de verzuiling. Concordia betekent eendracht. Dat thema werd ook verbeeld op een groot glas-in-loodraam in het trappenhuis van het Huis van de Arbeid door glazenier Karel Trautwein. Centraal stond een zelfbewust (geworden) arbeidersgezin tegen de achtergrond van de Domtoren als symbool van het christendom in Nederland. Rondom waren verschillende beroepen en ambachten afgebeeld en bovenin de Heilige Geest (als duif) en twee pausen.
Tijdens de bezetting kwam de aanleg van de Oudenoord goeddeels stil te liggen. De katholieke vakbond werd op bisschoppelijk bevel tijdelijk opgeheven vanwege Duitse bemoeienis. De bezetters brachten de landelijke Topografische Dienst onder in het Huis van de Arbeid; Concordia verhuisde naar De Gesloten Steen aan de Oudegracht.
Begin jaren vijftig zou de verzekeringsmaatschappij terugkeren naar de Oudenoord, waarvan de voltooiing ter hand was genomen en waar deheropgerichte Katholieke Arbeiders Beweging(KAB)het Huis van de Arbeid had betrokken. Direct daarnaast liet Concordia een imposant onderkomen bouwen, een teken dat de zaken goed gingen. De portefeuille bevatte in 1950 maar liefst 635.000 verzekeringscontracten.
De opening van het Concordia-kantoor gebeurde in november 1954 op goed-katholieke wijze. Nadat het gebouw een dag eerder al was ingezegend, werd voorafgaand aan de officiële opening een plechtige Mis opgedragen in de nabijgelegen Monicakerk. Vervolgens verrichtte burgemeester De Ranitz de openingshandeling in aanwezigheid van directie, commissarissen en bestuursleden van de vakbond. De burgemeester noemde het nieuwe pand een sieraad voor de ‘Noord-Boulevard’ van Utrecht, wat goed aangaf hoe trots men destijds op de Oudenoord was.
Architectuur
De markante halfronde gevel op de hoek van de Oudenoord en Stroomstraat is een betonskelet met bakstenen bekleding, 46 meter breed en 17 meter hoog. De verticale lijnen van de ramen sluiten goed aan bij het naastgelegen Huis van de Arbeid, maar dat heeft geen ronding.
Het Utrechts Nieuwsblad vond het een “merkwaardig gebouw, met zijn halve ronde vorm,” maar bedoelde dat positief: “Een gebouw ook, waarin de architecten het bewijs konden leggen, dat een modern kantoor geen koel-afwijzend betonblok behoeft te zijn.” Dagblad De Tijd liet zich vergelijkbaar uit: “De ontwerpers zijn er in geslaagd een waarlijk monumentaal gebouw neer te zetten, dat zijn zakelijke inslag weliswaar niet verbergt, maar toch meer geworden is dan een pakhuis voor archiefkasten.”
Het gebouw was — net als in 1940 het Huis van de Arbeid — ontworpen door de broers Herman en Evert Kraaijvanger, Rotterdamse architecten die veel bijdroegen aan de wederopbouw van hun stad. Ze ontwierpen er o.a. het Stationspostgebouw en — een decennium later — concertgebouw De Doelen. Ondanks veelzijdige opdrachtgevers behoorden zij tot de katholieke zuil; Evert Kraaijvanger was tevens Eerste Kamerlid voor de Katholieke Volks Partij (KVP).
Opvallend is dat de gebouwen van Kraaijvanger aan de Oudenoord minder modernistisch lijken dan die in Rotterdam, en meer verwant zijn aan de traditionalistische Delftse School. In die stijl passen ook de woonblokken aan de Oudenoord (niet door Kraaijvanger ontworpen).
Beeldengroep
Naast de halfronde vorm is de beeldengroep bovenop kenmerkend voor het Concordia-gebouw. De plaatsing van dit 10 ton zware en 5 meter brede kunstwerk had wel wat voeten in de aarde. Onder grote publieke belangstelling werd het in mei 1954 met een hijsinstallatie in drie delen omhoog getakeld, zoals een foto laat zien.
De beeldengroep is in kalksteen gemaakt door René van Seumeren, lid van de Algemene Katholieke Kunstenaarsverenigingen het Utrechtse genootschap Kunstliefde. De Tijd schreef bij de plaatsing: “De beeldengroep van de nog jeugdige artist vormt een bijzondere verfraaiing van de Oudenoord-wijk en verhoogt niet weinig het aspect van dit uit architectonisch en stedebouwkundig oogpunt prettig aandoend nieuwe stadskwartier.”
De beeldengroep van een gezin moest uitstralen dat het verzekeringsbedrijf zijn klanten beschermde zoals goede katholieke ouders hun kinderen. De Utrechtse correspondent van De Tijd beschreef het als volgt: “Een imposante groep vol duidelijke symboliek, bestaande uit een knielende mannenfiguur en drie kinderen en een liggende vrouwenfiguur met een kind in de armen. Het geheel symboliseert de zorg voor het gezin.”
Interieur
“Ook binnen heerst de combinatie van nuchtere zakelijkheid en warme sfeer,” aldus het UN. De krant vond ook dat het travertin (natuursteen) in de hal zorgde voor een “deftige betrouwbaarheid, zonder te zwemen naar het luxueuse.” Op dat laatste valt wel wat af te dingen. Direct achter de hal ligt de grootste ruimte, oorspronkelijk de administratie-afdeling, die een gebogen vorm heeft en over twee verdiepingen loopt, slechts door hoge glaswanden van het trappenhuis en de eerste verdieping gescheiden.
“Van de hall uit draait een trap, met luchtig geornamenteerde leuning, naar een bordes, dat een uitzicht geeft op de administratie. Hierop komen de kamer van directie en commissarissen uit. Welke deur ook open gaat, overal heerst de harmonie van licht en lucht en beschermende muren.” Op foto’s valt verder op dat in elke ruimte een kruisbeeld hing, zoals gebruikelijk bij katholieke instanties.
Wie tegenwoordig de originele messing draaideuren doorgaat kan nog iets proeven van de oorspronkelijke sfeer in de hal, ondanks de moderne balie en hippe meubels van de Hogeschool Utrecht. De natuurstenen vloeren en wanden en de fraaie trap zijn nog aanwezig. De grote voormalige administratie-afdeling dient nu als restaurant.
Fusies en vertrek
Begin jaren zestig liet Concordia door Kraaijvanger een moderne vleugel toevoegen aan de Stroomstraat voor dochteronderneming MAVAS Schadeverzekeringen. Aan de andere kant van het Huis van de Arbeid, op de hoek met de Tuinbouwstraat, verrees in 1972 een vleugel voor de nieuw gevormde Industriebond van het NKV (het Nederlands Katholiek Vakverbond, opvolger van de KAB). Deze bond zat hier maar enkele jaren, want in 1976 vormde de katholieke NKV een federatie met de socialistische vakcentrale NVV, uitmondend in de FNV.
De nieuwe vakcentrale vestigde zich in Amsterdam zodat het Huis van de Arbeid werd verlaten. Na enkele jaren trok Concordia de voormalige vakbondspanden, waarmee altijd al een band was geweest, bij haar eigen kantoor. Het Concordia-complex liep nu over een lengte van 160 meter van de Stroomstraat tot aan de Tuinbouwstraat. Het ging nog altijd goed met de levensverzekeringsmaatschappij: bij het 75-jarig bestaan in 1982 waren er 500 medewerkers en bedroeg het verzekerd kapitaal 4,5 miljard gulden.
Bij het samengaan van de vakcentrales mislukte een fusie met de socialistische verzekeringsmaatschappij De Centrale vanwege Concordia’s ‘eigen bedrijfscultuur’. In 1990 kwam deze wel tot stand in de Reaal Groep: een combinatie van o.a. Concordia, De Centrale Verzekeringen en de Algemene Spaarbank Nederland. Reaal vestigde zich in Utrecht, echter niet aan de Oudenoord maar bij de Jaarbeurs.
Bij de ontruiming van de Concordia-panden in 1992 zijn het archief en de historische objecten overgebracht naar het Katholiek Documentatie Centrum in Nijmegen. Dat geldt ook voor het glas-in-lood-raam uit het Huis van de Arbeid (zie foto raam aan het begin) dat een plaats kreeg in de Nijmeegse universiteitsbibliotheek. De panden aan de Oudenoord werden vervolgens verbouwd tot onderwijs- en kantoorgebouwen voor de Hogeschool Utrecht.
Toekomst
De Concordia-panden zijn nu nog in gebruik bij de Hogeschool Utrecht, maar die wil zich op de Uithof concentreren en verlaat per 1 januari de Oudenoord. Eigenaar Profound verkocht het gebouw afgelopen voorjaar aan ontwikkelaar BPD. Die trekt ruim een jaar uit voor plannen en procedures; ondertussen komen er tijdelijke plekken voor starters in het complex (Lou Oudenoord). BPD gaat tijdens de planvorming ook peilen wat omwonenden willen, bijvoorbeeld wonen of werken. Maar ontwikkelingsmanager Dick Helsloot heeft een voorkeur voor koop- of huurappartementen met een gemeenschappelijke binnentuin.
Hoewel het vast een mooie plek wordt om te wonen, is het jammer als het Concordia-pand niet meer als bedrijfsgebouw zal fungeren, want daar is het voor ontworpen. Nog los van eventuele woekerprijzen leiden appartementen vaak tot fragmentatie. Hopelijk slaagt de ontwikkelaar erin de mooie hal en de hoge administratieruimte met z’n glazen wanden (het huidige restaurant) open en gemeenschappelijk te houden. Daarbij helpt het dat het gebouw sinds kort een gemeentelijk monument is.
